In de ban van natuurijs: winterpret en winter droogte

Door Marit Steman

Midden in de huidige Coronapandemie bood februari een lichtpuntje: natuurijs. Voor een week was Nederland in de ban van het schaatsen op natuurijs. Na sneeuw en een code rood begon het dan eindelijk goed te vriezen. Er werd water opgespoten voor ijsbaantjes op weilanden. Vaarverboden werden ingevoerd en toen in Amsterdam een bootje per ongeluk toch de grachten in voer en het ijs stuk maakte, stuitte dit op veel kritiek. Het natuurijs is tegenwoordig niet meer zo normaal als dat het vroeger was, en het mooie weer leverde fantastische plaatjes op. Maar hoe ging men vroeger om met strenge winterkou? Een bijzonder probleem was drinkwater; waar haalde men dit vandaan als regentonnen en natuurlijke waterbronnen dicht vroren?

Hoewel het ijs ook vroeger voor plezier zorgde – er zijn opgegraven middeleeuwse schaatsen gemaakt van dierenbotten en vele schilderijen met ijsgezichten – veroorzaakte het ook problemen. In Nederland maakte men gebruik van regentonnen, oppervlaktewater, en grondwater voor de drinkwatervoorziening. Met name de arme mensen waren afhankelijk van het oppervlaktewater. Bij flinke kou vroren grachten en rivieren echter dicht, en kon de kou dus droogte veroorzaken. Veel steden hadden dan ook regels en andere voorzieningen waarmee er toch voor drinkwater kon worden gezorgd.

In Deventer, bijvoorbeeld, bestonden in de negentiende eeuw regels dat bij vorst pompen beschermd moesten worden tegen de kou door het inpakken met mest. In de achttiende eeuw werd in Zutphen verwacht dat de pompen regelmatig een aantal slagen kregen als het koud was, mogelijk om het water in gang te zetten zodat het niet zou bevriezen. In het Gelderse stadje Lochem moesten in de vroegmoderne tijd alle burgers onder andere een ijzeren haak in huis te hebben. Deze kon gebruikt worden om het ijs op de grachten stuk te slaan of schotsen weg te halen. Een stadsgracht die was aangelegd ter bescherming van de stad was van weinig nut als hij dichtvroor, dan kon de vijand er gewoon overheen lopen.

Ook in achttiende-eeuws Amsterdam vormde strenge vorst een probleem. Het water in de grachten was te vuil om als drinkwater te gebruiken, dus de stad was aangewezen op water geïmporteerd uit Utrecht; het water werd gehaald uit de Vecht. De brouwers, die zelf veel water nodig hadden voor het brouwen van bier, beschikten over de grootste groep schepen die water naar Amsterdam bracht. Sinds 1651 gebruikten zij een ijsbreker om de grachten open te breken zodat de boten met water de stad in konden varen, en betaalden dit grotendeels zelf. Hoe zwaarder de vorst, en dus hoe dikker het ijs, hoe hoger de kosten van de ijsbreker en de vele paarden die nodig waren om de ijsbreker te trekken waren. De brouwers konden echter niet zomaar stoppen met water importeren, de burgers verwachtten dat zij drinkwater van de brouwers konden kopen. In 1786, na een extreme winter een paar jaar eerder, nam het stadsbestuur de ijsbreker van de brouwers over.

Vorst was vroeger dus niet alleen pret, maar kon ook voor droogte zorgen als de pompen, putten, pijpleidingen en andere waterbronnen dicht vroren. Waar men in Nederland nu boos wordt als het ijs in de grachten per ongeluk wordt stuk gemaakt, werd er in de vroegmoderne tijd verwacht dat de grachten en wateren actief open werden gehouden voor de watervoorziening en bescherming van de stad.

---

Bronnen

Prop, G. De historie van een kleine landstad: Lochem. 1967.

Van Dam, Petra J.E.M. ‘Winter, Steam, Ice. Environmental Perspectives on Historical Transitions of Water,’ Nova Acta Leopoldina NF 98 360 (2009) 29-43.

Van Roosbroeck, Filip. ‘The Water Supply of Early Modern Amsterdam: A Drop in the Bucket?’ TSEG 16:2 (2019) 71-91.

Reglement op het beheer der pompen en putten, binnen de gemeente Deventer. Deventer, 1836.

Regionaal Archief Zutphen, Inventaris van het oud-archief van de stad Zutphen (1206-1815), nummer toegang 0001, inv.no. 37, Memoriën- en resolutiënboek van de stad Zutphen (1753-1755).